Ағашты көркем өңдеу
Ағаш өңдеу шеберлерінің негізгі бұйымдарының бірі ағаш жақтау мен киіз жамылғыдан тұратын қазақтың киіз үйі болды. Қазақтың ең үлкен киіз үйі он қанатты киіз үй болған, оны хандық киіз үй деп атаған, ең көп таралған түрі – алты қанатты киіз үй. Киіз үйдің қабырғасын, яғни керегені құрайтын, бір-біріне жалғанған жиналмалы-жылжымалы бірнеше тор – қанат; күмбез тіректері – уық; киіз үйдің дөңгелек төбесі – шаңырақ және қос есік – сықырлауық қайыңнан, қарағайдан және талдан жасалды. Халық наным-сеніміне сәйкес, киіз үйдің қаңқасын жасаған шебер ешқашан есік жасауды қолға алмаған, әйтпесе мезгілсіз өлімге ұшырайды. Бірақ, тұтастай алғанда, ағаштың өзін қасиетті деп санағандай, ағаштан жасалған бұйымдарды жасаудың бүкіл процесі белгілі бір рәсімдер мен ғұрыптар
арқылы реттелді.
Ағаш өңдеу шеберлері әдемі жиһаздар жасап, оны ою-өрнектермен, сүйек пен металдан жасалған әшекейлермен, сондай-ақ кескіндемемен безендірді. Ағаш жиһаздың бірегей үлгілері: тосекағаш, азық-түлік сақтауға арналған кебеже, заттар салынатын сандық, бұйымдарға тұғыр болатын жүкаяқ, киім ілінетін адалбақан отандық және шетелдік
мұражайлардың қорларында сақталып, әсем декорымен таң қалдырады. Әрине, мұндай жиһаз қазақ киіз үйінің ішкі бөлігінде көп болмағанымен, әр бұйым сапалы жасалып, безендірілген. Көбінесе бұл жиһаздардың барлығы оңай тасымалдауға ыңғайлы болу үшін жиналмалы болды. Жиһазды безендіру кезінде шеберлер мұны кездейсоқ емес, әр өрнектің мағынасын сақтай отырып жасады, бұл үйдегі қолайлы атмосфераға үлес қосуы керек еді.
Шебер қолөнершілер шеберлік деңгейіне қарай бөлінді, талғампаз бұйымдарды жасайтындарды қас шебер, қарапайымдарын балта шебер деп атаған. Ат ер-тұрманын жасауда біліктілігі бар шеберлер ершілер деп аталды. Белгілі қазақстандық этнограф Ш. Ж. Тоқтабаеваның пікірінше, ең шебер қолөнершілерге ағаштан түйін түйген эпитеті берілді.
Көшпелілердің ұлттық жиһазының бұйымдары киіз үйдің ішкі кеңістігінің ең белсенді эстетикалық құрамдас бөлігі болып табылады. Олардың барлығы бірдей дәстүрлі стильде жасалған, өлшемдері мен безендірулері, яғни тақтайшасы, ернеуі, бояуы және сәндік кескіндемесі жағынан бірдей.
Әшекейленген және безендірілген жиһаздың ең әдемі үлгілері ауқатты отбасылардан қалған. Мұндай жиһаз жалпақ рельефті, контурлы немесе үш қырлы оюлармен әшекейленген. Бұйымдардың түс бояуларын әртараптандыру үшін ағашты өңдеу кезінде шеберлер ою-өрнектің әсерін күшейтетін қараңғылау немесе бояуды кеңінен пайдаланды. Сонымен қатар, шеберлер скипидарда еріген ара балауызын жиі қолданған. Қазіргі уақытта да заманауи шеберлер ағаш бұйымдарын балауыз техникасымен жиі өңдейді.
Композициялық тұрғыдан ағаш бұйымдардағы ою элементтері фриз түріндегі өрнек элементтерінің ырғақты кезектесуімен орталықта немесе осьтік бағытта орналасуы мүмкін; белгілі бір қашықтықтан кейін қайталаумен сәйкестік; төртбұрыштар немесе ромбтардың торларының үстінен үздіксіз беті жабылатын тор тәртібінде және т.б. Әдетте, мәңгілік қозғалыс философиясын, шексіз өмірді, әлемдегі барлық нәрсенің өзара байланысын бейнелейтін басым өрнек – бітпес үлгісі үлкен семантикалық жүктемемен жүрді.
Киіз үй есіктері көбінесе қайың, терек немесе қарағай тақтайларынан жасалған. Құрылымы жағынан көбінесе қималы болды. Дәстүрлі ағаш жиһаздар мен есіктерді жасау өнері ХХ ғасырдың ортасында белсенді түрде жұмыс істеді.
Мысалы, танымал зергер және дәстүрлі өнер танушы Сержан Башировтың жеке топтамасында киіз үйдің түпнұсқа есіктері мен дәстүрлі жиһаз үлгілері – кебеже, сандық, т.б. сақталған. Өкінішке орай, қазіргі уақытта дәстүрлі жиһаз өндірісі іс жүзінде нөлге дейін азайды.
Қазіргі Қазақстанның белгілі заманауи ағаш шеберлерінің бірі – Бақыт Әбдікәрім. Ол барлық дерлік дәстүрлі ағаш бұйымдарын жасайды: ыдыс-аяқ, сандық және т.б.
Алайда, қазіргі заманғы шеберлер этникалық мейрамханалар мен кафелер үшін тек дизайнерлік интерьер заттары мен жиһаздарын жасауда.
Бұл ретте қазақтың ұлттық нақышындағы ағаш бұйымдарын өндірумен айналысатын көкшетаулық «Блэк» өндірістік кәсіпорнын атап өткен жөн. Кәсіпорын аласа аяқты дөңгелек үстел, дәстүрлі бесік, түрлі астау, қымыз жиынтықтары, сандықтар мен кебежелер, домбыраға арналған қораптар, қабырға тақталары және т. б. дайындайды. Өнімдер тұтынушылардың кең ауқымы үшін сұранысқа ие. Дегенмен, компания түпнұсқалық, ең алдымен дәстүрлі заттарды өндірумен айналыспайды, бұл негізінен материалдық емес мәдени мұраның осы түрін сақтауға айтарлықтай үлес қосар еді. Осы қатарда этникалық стильде киіз үй және дизайнерлік жиһаз жасаумен айналысатын қостанайлық «КБК»компаниясын атап өтуге болады.
Тәуекел аймағында киіз үйдің қаңқасы мен есіктерін жасау сияқты элементтер де тұр. Өндірісі металл құрылғылары мен синтетикалық жылу сақтағыш материалдарға негізделген Қытайда жасалған киіз үйлер жергілікті қолөнершілерге үлкен бәсекелестік туғызуда. Бұл тұрғыда Қазақстан Өзбекстанның тәжірибесін қолданып, басқа елдерден осындай
бұйымдарды, соның ішінде кәдесыйларды әкелуге тыйым салуы керек деп ойлаймыз.
Киіз үйдің өзінен бастап оның ішкі безендірілуіне дейін күрделі жиынтық жасай алатын бірегей шеберлердің басын қосатын «Nomadiks» компаниясы (ұлттық үйі) іс жүзінде бірегей болып саналады. Команданың бір шеберханасы Жамбыл облысы Қасық ауылында, екіншісі Бішкек қаласында (Қырғызстан Республикасы) орналасқан.
Дәстүрлі және заманауи технология бойынша киіз үй тігуге сәйкес келетін тағы бір білікті кәсіпорын – Айдар Бисембаев басқаратын қостанайлық кәсіпорын.
Қазақтың киіз үйін жасаумен айналысатын жеке дара шеберлердің ішінде Мәлік Ғұсмановтың қызметі ерекше көзге түседі.
Осыдан бірер жыл бұрын Шығыс Қазақстан облысында, Зырян қаласында кәсіпкер Ернар Қасымханов қазақтың дәстүрлі киіз үйлерін жасайтын шағын цех ашқан болатын. Бұл кәсіпорынның киіз үйінің негізгі құрылымы қайыңнан жасалған. Кәсіпкер өзінің барлық жоспарларын жүзеге асыра алады және кәсіпорын өңірде жетекші бола алады деген
ойдамыз.
Соңғы жылдары Қазақстанның көптеген шеберлерінің қолынан шыққан дәстүрлі ағаш ыдыстар халық арасында үлкен сұранысқа ие болды. Бірақ, олардың арасында бірегей шеберлер де бар. Мәселен, Ақтөбе облысындағы Нұрлан Жақыбаев 25 жылдан астам уақыт бойы дәстүрлі әдіспен жасалған ыдыс-аяқ жасап келеді.
Жамбыл облысы Қордай ауданындағы қолөнер шебері Медетбай Омаров ағаштан өңдеу өнерімен де танымал. Ол ыдыс-аяқ пен музыкалық аспаптарды шығарады.
Талдықорғандық кәсіпкер Абзал Бегімбетов дәстүрлі ағаш ыдыс-аяқ жасайтын тұтас щеберхана жұмысын жолға қойып, авторлық құқықты қорғаудың бір жолы ретінде шеберхананың әрбір бұйымына қазақтың көне ою-өрнегі үкікөз қолданылады. Осылайша, бұл ою-өрнек кәсіпорынның қолтаңбасына айналды.
Көкшетау облысы, Бұланды ауданындағы тағы бір шебердің өнімі де үлкен сұранысқа ие. Шебердің өнімдерінің ассортименті айтарлықтай кең: етке арналған арнайы астаулар, құрт, сүт, қымыз дайындауға арналған ыдыс-аяқтар.
Ағашты көркемдік өңдеу сияқты бағытты қарастыра отырып, шебер Сәуле Мұсаеваның шығармашылығы туралы айтпай кетуге болмайды. Оның жұмысын қазақ дәстүрлерінің шығармашылық түсіндірмесі деп атауға болады. Шебер 30 жылдан астам уақыт бойы белгілі бір дәуірге, белгілі бір аймаққа сәйкес келетін қазақтың этнографиялық киімін «киген», ағаш қуыршақтарды жасап келеді.
Ағаш ұста қызметінің маңызды элементі дәстүрлі балалар бесігін жасау болды, ол қазір де ішінара тәжірибеде қолданылады. Бесік – қазақтың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан отбасылық құнды асыл мұрасы. Дәстүрлі бесікті пайдаланудың ең ерте археологиялық деректері Отырар (XII–XIV ғғ.) және Құйрық-төбе (X–XII ғғ.) қалажұрттарын қазу кезінде табылған.
Бесіктің дизайны іс жүзінде көп өзгерген жоқ. Тербелетін ағаш бесік қарапайым, жылжымалы және пайдалануға ыңғайлы. Ол символдық және мағыналық жүктемесі бар талдан, қайыңнан немесе басқа оңай майысатын ағаш түрлерінен жасалады. Бесіктің негізгі құрылымдық элементтері – шұңқырлы шанақ, дөңгеленген арқалы және астына тербелу үшін доға тәрізді төменгі тақтайшалар бекітілген. Бесіктің арқалықтары тұтқа рөлін атқаратын көлденең салма ағашпен біріктірілген. Шанағының түбінде арнайы саңылау бар, оның астында шөмектің сүйек түтігі арқылы нәрестенің зәрі ағып тұратын түбек бар. Түтіктер баланың жынысына байланысты ерекшеленеді. Бесіктің арқалықтары мен тұтқалары ойылған ою-өрнектермен, кейде тастармен, күміспен немесе басқа металдармен көмкерілген. Бесіктің әрбір құрылымдық элементінің қасиетті мағынасы бар дәстүрлі атауы бар. Бесікке зұлым рухтар мен тіл-көзден сақтайтын
тұмарлардың барлық түрі: үкінің қауырсындары, қасқырдың тырнақтары және т. б. байланады. Бесікті жасау, сондай-ақ пайдалану дәстүрінің өзі салт-дәстүрлердің, ырым-тыйымдардың және наным-сенімдердің тұтас жүйесімен ұштасып жатады.
Дегенмен, бұл бағытта да белгілі бір тәуекелдер бар. Өйткені, отандық нарық Өзбекстан мен Қырғызстан шеберлерінің бесігімен қаныққан. Бұл олардың ел ішіндегі өндірісін және қолөнердің осы түріне шеберлердің қызығушылығын төмендететіні сөзсіз.
Ағашты көркемдік өңдеудің тағы бір және бақытымызға орай белсенді дамып келе жатқан саласы – ағаштан қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптарын жасау өнері. Бұл домбыра, қобыз және жетіген.
Қазақтар домбыраны музыкалық аспаптардың ханшайымы деп атайды, ол туралы «нағыз қазақ қазақ емес, нағыз қазақ – домбыра» деп жиі айтады. Домбыра – тұрмысты әуесқой музыканың ең кең тараған аспабы. Онда балалар да, ересектер де ойнайды. Жеңіл, ықшам, құрылымы жағынан салыстырмалы түрде қарапайым, оны отырғанда, тұрғанда, қозғалыста және ат үстінде де ойнауға болады, бірақ сонымен бірге оң және сол қолдың техникасын жақсартуға, дыбысты байытуға шексіз мүмкіндіктер ұсынады.
Шеберлердің айтуынша, әртүрлі ағаштар әртүрлі дыбыс шығарады, сондықтан домбыраның белгілі бір түрі үшін ағаштың сол немесе басқа түрі қолданылған. Домбыра жасаудың бастапқы материалдарына байланысты әр түрлі ағаш түрлерін, белгілі бір ішекті, былғары немесе ағаш шанақтарды біріктіріп, шеберлер белгілі бір тембрлік-дыбыстықсипаттамалары бар бүкіл музыкалық-акустикалық жүйелерді «жинақтайды».
Қазіргі заманғы атақты шеберлер қатарында Жолаушы Тұрдығұлов, Омар Руханов, Ердос Рахымбеков, Әбілқасым Байбұланов, Амангелді Смағұлов, Нұрбек Оқанов және тағы басқалар бар. Домбыра жасайтын шеберлер, әдетте, қазақтың ұғымындағы киелі аспап – қобызды да жасайды.
Материалдық емес мәдени мұраның бұл элементі белсенді және белсенді күйде екенін ескере отырып, үй жануарларының ішектерінен табиғи жіптер жасау технологиясы іс жүзінде жойылғанын атап өткен жөн.
Өкінішке орай, қазіргі заманғы шеберлер бұл табиғи жіптерді күрделі өндіріс технологиясы мен қымбаттығына байланысты пайдаланбайды (ішек міндетті түрде жаңа болуы керек; ішекті тазарту процесі өте көп уақытты қажет етеді: белгілі бір шөптер жиынтығынан күшейтетін антисептикалық композицияны дайындау қиын; белгілі бір температуралық режимде кептіруді қамтамасыз ету; сонымен қатар, өңдеу үшін тек белгілі бір қалыңдықтағы жіп қолданылады; қажетті жіптің диаметріне жетудің күрделілігі және т. б.).
Осы себепті оркестрлік музыкаға арналған полимерлі ішектер барлық жерде қолданылады, дегенмен табиғи ішектер ғана дәстүрлі қоңыр тембрінде аспаптың шынайы дыбысын шығаруға мүмкіндік береді. Белгілі қазақстандық этникалық музыкатанушы С.И. Өтеғалиева бұл тембрді тұтас философиялық жүйені шоғырландыратын полисемантикалық ұғым деп атайды.
Қазіргі уақытта елімізде табиғи ішектер жасайтын шеберлерден бірнеше адам ғана қалды. Бұл ақтөбелік шебер Ерқосай Әбілов, алматылық шебер Жолаушы Тұрдығұлов және т. б.
Бүгінгі таңда ортеке де танымал бола түсуде – музыканттың саусағына жіппен байланған таутекенің ағаш мүсіні қолданылған дәстүрлі музыкалық және қуыршақ өнері. Таутекенің фигурасының биінде қаншалықты ырғақты және мобильді болатыны орындаушы-музыкант пен өндірушінің шеберлігіне байланысты.
Дала театрының керемет үлгісін Қазақстанда және шетелде бұрыннан танымал ағаш шебері Алмас Мұстафа жасады. Өзінің туындысы «Ортеке» үшін «Шабыт» шығармашыл жастар байқауында Гран-при және Президент кубогымен марапатталып, «Шебер» қолөнершілер байқауының лауреаты атанды.
Ағашты көркем өңдеудің қазіргі жағдайына шолуды қорытындылай келе, садақ жасаудың дәстүрлі өнерін жетік меңгерген жас шебер Рафаэль Төлегеновтың еңбегін атап өтпеуге болмайды.
Жалпы, ағашты көркем өңдеу белгілі бір салаларда тірі мұра болып табылады. Бірақ, ағаштан киіз үй қаңқасын және дәстүрлі жиһаз жасау өнері шұғыл қорғауды және жан-жақты қолдауды қажет етеді.
Нұртай Әлібек – ағашты көркем өңдеудің шебері, халықаралық, республикалық байқаулардың қатысушысы. Тұрмыстық бұйымдар мен сәндік бұйымдарды жасауда білікті.
